Έντυπη Έκδοση
Ελευθεροτυπία, 

Οι καθρέφτες είναι οι πρώτες μηχανές «εικονικής πραγματικότητας» που δημιούργησε ο ανθρώπινος νους για την αυτοεξαπάτησή του

Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου... τι είναι αυτό που βλέπω;

Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

Τι συμβαίνει όταν κοιτάμε στον καθρέφτη το πρόσωπό μας ή κάποιο άλλο αγαπητό μας άτομο; Και πόσο αντικειμενική ή παθητική μπορεί να είναι η αντανάκλαση ειδώλων από ένα κάτοπτρο; Τα είδωλα, που με τόση ευκολία αναγνωρίζουμε, μπορούν να μας αποκαλύψουν...

 εντελώς άγνωστες πτυχές των αντιληπτικών διεργασιών που επιτελούνται στο μυαλό μας ενώ κοιτάμε κάτι σε έναν καθρέφτη.

Από πρόσφατες έρευνες προκύπτει ότι συχνά οι άνθρωποι έχουν την τάση να παραποιούν ελαφρώς ή και να διαστρεβλώνουν πλήρως την εικόνα του εαυτού τους ή των άλλων που βλέπουν στον καθρέφτη. Πρόκειται για ένα είδωλο που εσφαλμένα υποθέτουν ότι είναι «πιστά» αποτυπωμένο πάνω στην επιφάνεια του κατόπτρου. Γιατί όμως, κατά κανόνα, έχουμε την τάση να προσλαμβάνουμε μια ανακριβή εικόνα αυτού που «βλέπουμε» μέσα σε έναν καθρέφτη;
Στο βιβλίο του «Μυθοπλασίες» ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες αναφέρει την εντυπωσιακή δήλωση ενός αρχαίου Ανατολίτη σοφού: «Ενας από τους αιρεσιάρχες της Uqbar είχε διακηρύξει πως οι καθρέφτες και η συνουσία είναι απεχθείς, γιατί πολλαπλασιάζουν τον αριθμό των ανθρώπων» (μετάφραση Α. Κυριακίδης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα).
Αυτή τη μνημειώδη αλλά πεσιμιστική άποψη για τη λειτουργία των καθρεφτών δεν τη συμμερίζονταν καθόλου οι Ελληνες σοφοί, όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης. Ο τελευταίος μάλιστα δηλώνει απερίφραστα: «Είναι αδύνατον να δεις τον εαυτό σου χωρίς καθρέφτη» (Ηθικά Μεγάλα ΙΙ, XV, 7,1213a). Πολύ αργότερα, επιχειρώντας να εξηγήσει την παραπάνω φαινομενικά κοινότοπη αριστοτελική δήλωση, ο Ρωμαίος σοφός Σενέκας γράφει στο βιβλίο του Naturales quaestiones (Ερωτήματα φυσικών επιστημών): «Οι καθρέφτες εφευρέθηκαν για να γνωρίζει ο άνθρωπος τον εαυτό του». Η μάλλον ακραία αυτή διατύπωση απ' ό,τι φαίνεται επιβεβαιώνεται σήμερα από τις πρόσφατες κατακτήσεις των σύγχρονων επιστημών -και συγκεκριμένα από τις έρευνες της γνωσιακής ψυχολογίας και της γνωσιακής νευροεπιστήμης.
Είτε φτιαγμένοι από καλολουστραρισμένο μέταλλο είτε από ειδικά επεξεργασμένο γυαλί, οι καθρέφτες ανέκαθεν γοήτευαν τον ανθρώπινο νου με την αινιγματική ικανότητά τους να αναπαριστούν πιστά την εικόνα των αντικειμένων που βρίσκονται απέναντί τους. Χάρη στην απολύτως φυσική ιδιότητά τους να ανακλούν το φως που πέφτει πάνω τους, τα κάτοπτρα μετατρέπονται σε «οθόνες» ικανές να προβάλλουν στα μάτια μας κάθε σκηνή που διαδραματίζεται μπροστά τους. Ωστόσο, ποιος από εμάς δεν έχει σκεφτεί ότι κάτι το υπερρεαλιστικό υπάρχει σε αυτόν τον πολλαπλασιασμό της πραγματικότητας; Κάτι «μαγικό» πρέπει να συμβαίνει κάθε φορά που το βλέμμα μας συναντά την «αναδιπλασιασμένη» εικόνα του προσώπου μας στον καθρέφτη.
Για τους ειδικούς επιστήμονες που μελετούν την αφοπλιστική απλότητα και, ταυτόχρονα, την απροσμέτρητη πολυπλοκότητα του «αυτόματου» κατοπτρικού διπλασιασμού της πραγματικότητας, οι καθρέφτες αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο που τους επιτρέπει να διεισδύουν στη σκοτεινή ήπειρο της ανθρώπινης αντίληψης και γνώσης.
Παρατηρώντας τις ποικίλες αντιδράσεις των ανθρώπων και άλλων ανώτερων οργανισμών (συνήθως πιθήκων) όταν βρίσκονται απέναντι σε έναν καθρέφτη, οι ερευνητές ελπίζουν να αποσαφηνίσουν τις αδιαφανείς νοητικές διεργασίες που πυροδοτούνται κάθε φορά που αυτοί οι οργανισμοί κοιτάζουν και αναγνωρίζουν το είδωλό τους στον καθρέφτη.
Οι καθρέφτες, όμως, χρησιμοποιούνται συχνά και για θεραπευτικούς σκοπούς από την ιατρική: συχνά οι γιατροί καταφεύγουν στη χρήση κατόπτρων τα οποία δημιουργούν μια ψευδαισθησιακή αλλά οικεία εικόνα των σοβαρά τραυματισμένων ή ακρωτηριασμένων μελών του σώματος του ασθενούς ώστε να επιταχυνθεί η θεραπεία του. Υπό μια ακριβή έννοια, λοιπόν, οι καθρέφτες ήταν και είναι οι πρώτες μηχανές «εικονικής πραγματικότητας» που δημιούργησε ο ανθρώπινος νους για την αυτοεξαπάτησή του!
Το είδωλο του αντικειμένου που αντανακλά ο καθρέφτης είναι «εικονικό», δηλαδή ένα καθαρά πλασματικό αντικείμενο, όμως για το οπτικό μας σύστημα το είδωλο αυτό είναι εξίσου πραγματικό με το πρότυπό του!
Κατανοώντας τις κατοπτρικές παγίδες
Η άκρως ενοχλητική υποψία ότι το οπτικό μας σύστημα δεν μπορεί από μόνο του να διακρίνει ένα «πραγματικό» από ένα «εικονικό» αντικείμενο, έχει κατά καιρούς επιβεβαιωθεί από πλήθος πειραμάτων οπτικής παραπλάνησης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τη θαυμαστή ψευδαισθησιακή τέχνη της ζωγραφικής, η οποία κατορθώνει να δημιουργεί την εντύπωση της «προοπτικής» ή του «βάθους» πάνω σε έναν εντελώς επίπεδο πίνακα ζωγραφικής.
Εξάλλου, όπως υποδεικνύει πλήθος νευροβιολογικών ερευνών σχετικά με τη λειτουργία του οπτικού μας συστήματος, ο εγκέφαλός μας για να παρακάμψει αυτήν την εγγενή δυσκολία υιοθέτησε, στη διάρκεια της εξέλιξης, τη λύση της παράλληλης και ταυτόχρονης επεξεργασίας των διαφορετικών αισθητηριακών δεδομένων από διαφορετικά λειτουργικά κέντρα του εγκεφάλου. Σύμφωνα με τα λόγια του μεγάλου ζωγράφου Ανρί Ματίς: «Το να βλέπεις είναι ήδη δημιουργική λειτουργία η οποία απαιτεί προσπάθεια».
Επομένως, βασιζόμενοι στα πρόσφατα δεδομένα των νευροεπιστημών, θα ήταν απολύτως νόμιμο να περιγράψουμε την όραση, όπως εξάλλου και τη λεκτική σκέψη, ως εγκεφαλική λειτουργία πολύπλοκη από τη φύση της: μια επίπονη νοητική «κατασκευή» του οπτικού εγκεφάλου μας, που ενώ ποτέ δεν «φωτογραφίζει» παθητικά την πραγματικότητα, μας επιτρέπει, ωστόσο, να επιβιώνουμε με επιτυχία σύμφωνα με τις εγγενείς βιολογικές του δυνατότητες και τους περιορισμούς.
Οσα είπαμε μέχρι τώρα διαφωτίζονται επιπρόσθετα και ενισχύονται από τις περισσότερες ψυχολογικές έρευνες για τη λειτουργία της όρασης μέσω κατόπτρων. Για παράδειγμα, συνήθως μας είναι αδύνατον να διαμορφώσουμε μια ουδέτερη και αντικειμενική εικόνα του εαυτού μας ή αυτών που αγαπάμε όταν τους κοιτάμε μέσα από έναν καθρέφτη. Πράγματι, όπως διαπίστωσαν, όταν παρατηρούμε επιμελώς μέσα από έναν καθρέφτη την εικόνα του προσώπου μας -ή τα πρόσωπα όσων συμπαθούμε- συνήθως παραβλέπουμε ή εξαλείφουμε ασυνείδητα τα αισθητικά μειονεκτήματα, τα ελαττώματα ή τις ατέλειες που εμφανίζουν.
Συνεπώς, έχουμε την τάση να βλέπουμε τα οικεία σε μας πρόσωπα πολύ πιο ελκυστικά και γοητευτικά απ' ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Ενώ, αντίθετα, όταν εκφέρουμε κρίσεις για άγνωστα ή αντιπαθητικά σε εμάς πρόσωπα, υιοθετούμε, κατά κανόνα, πολύ πιο αυστηρά αισθητικά κριτήρια. Κυριολεκτικά περνάμε αυτά τα άγνωστα πρόσωπα από ένα πολύ πιο αυστηρό και ψυχρό «αισθητικό κόσκινο», εντοπίζοντας αμέσως ακόμη και τις πιο αδιόρατες ατέλειες που ενδεχομένως εμφανίζουν.
Αυτήν τη συνήθη ανθρώπινη στάση μελετά πειραματικά τα τελευταία τρία χρόνια ο Nicholas Epley, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου των ΗΠΑ. «Καθημερινά κοιταζόμαστε πολλές φορές στον καθρέφτη, δεν βλέπουμε όμως κάθε φορά την ίδια ακριβώς εικόνα», εξηγεί ο Epley. Είμαστε αχτένιστοι και με πρησμένα μάτια όταν ξυπνάμε το πρωί, περιποιημένοι και σοβαροί όταν φεύγουμε για τη δουλειά μας, αθλητικά ντυμένοι και χαλαροί όταν πάμε να τρέξουμε στο πάρκο, ντυμένοι στην τρίχα (και ενδεχομένως μακιγιαρισμένοι) όταν είμαστε καλεσμένοι σε κάποιο πάρτι ή σε μια επίσημη δεξίωση. «Από την έρευνά μας προκύπτει ότι, κατά μέσο όρο, τα περισσότερα άτομα επιλύουν προς όφελός τους τόσο αυτές τις αντιφατικές μεταξύ τους καταστάσεις όσο και την ανάγκη για αδιάκοπη αλλαγή στάσης, υιοθετώντας μια εξιδανικευμένη νοητική αναπαράσταση της ίδιας τους της αυτο-εικόνας», υποστηρίζει ο Epley.
Πώς όμως είναι δυνατόν να πιστέψει κανείς σε μια τόσο απλοϊκή λύση να δημιουργεί ασυνείδητα μια εμφανώς κολακευτική εικόνα του εαυτού του, που όμως θα διαψευδόταν αμέσως μόλις κοιτούσε τον εαυτό του στον καθρέφτη; Για να διαπιστώσει αν πράγματι συμβαίνει αυτό, ο Epley πραγματοποίησε το ακόλουθο πείραμα. Ζήτησε από ορισμένους εθελοντές να αναγνωρίσουν την εικόνα τους ανάμεσα σε μια σειρά από φωτογραφίες προσώπων με παρόμοια με αυτούς εξωτερικά χαρακτηριστικά, τα οποία είχαν σκοπίμως επιλεγεί για να μπερδέψουν τους εθελοντές. Ο Epley και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν έκπληκτοι ότι οι περισσότεροι εθελοντές αναγνώριζαν πολύ ταχύτερα το πρόσωπό τους στις φωτογραφίες που τους παρουσίαζαν όταν η εικόνα της φωτογραφίας είχε υποστεί αισθητική επεξεργασία μέσω υπολογιστή, ώστε να δείχνει κατά 20 % ωραιότερη, απ' ό,τι ήταν στην πραγματικότητα. Η ταχύτητα αλλά και η μαζική ταύτιση των εθελοντών με τα ωραιότερα πρόσωπα αποδείχτηκε ότι δεν ήταν καθόλου συμπτωματικές ούτε οφειλόταν αποκλειστικά σε αισθητικά κριτήρια.
Και ασφαλώς δεν πρόκειται για μια αυθαίρετη και στείρα ναρκισσιστική επιλογή: τα άτομα αυτά δεν βλέπουν στις φωτογραφίες ή στον καθρέφτη του σπιτιού τους αυτό που επιθυμούν να δουν. Αντίθετα, χάρη σε έναν πολύ πιο περίπλοκο νοητικό μηχανισμό διαχείρισης των αντιφατικών μεταξύ τους πληροφοριών (σχετικά με την εικόνα του εαυτού τους) υιοθετούν ως ψυχολογική στάση την αυθόρμητη -αλλά όχι συνειδητά παραπλανητική- βελτιωτική απόκλιση από την τρέχουσα πραγματική τους κατάσταση. *

Ανακαλύπτοντας τα εσωτερικά... καθρεφτάκια

Το ότι οι καθρέφτες αποτελούν πολύτιμα εργαλεία για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς ήταν, όπως είδαμε, από καιρό γνωστό.

Η ύπαρξη όμως πολυάριθμων μικροσκοπικών «βιολογικών καθρεφτών» στο εσωτερικό του εγκεφάλου μας (καθώς και πολλών άλλων ζώων) αποτέλεσε πραγματική έκπληξη για την επιστημονική κοινότητα των μελετητών του εγκεφάλου και των νοητικών φαινομένων.
Η ιστορία έχει ως εξής: Στις αρχές της δεκαετίας του '90 μια μικρή ομάδα Ιταλών νευροφυσιολόγων, που εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Giacomo Rizzolatti, διαπίστωσαν, σχεδόν τυχαία, ότι οι πίθηκοι μακάκοι στο εργαστήριό τους θα πρέπει να διέθεταν ένα άγνωστο μέχρι τότε είδος νευρώνων, δηλαδή ειδικών εγκεφαλικών κυττάρων, που τους επέτρεπαν να ανιχνεύουν και να καταγράφουν λεπτομερώς τις κινήσεις ή τους ήχους που δημιουργούνταν από το άμεσο περιβάλλον τους (δηλαδή από τους άλλους πιθήκους ή τους ανθρώπους που βρίσκονταν γύρω τους)!
Τα επόμενα χρόνια αυτοί οι ερευνητές κατάφεραν, με μια σειρά από πρωτοποριακές έρευνες, να επιβεβαιώσουν την αρχική εξωφρενική τους εικασία. Εντόπισαν δηλαδή ανατομικά και αποσαφήνισαν την ακριβή λειτουργία αυτών των επονομαζόμενων από όλους «νευρώνων-καθρεφτών» (mirror neurons). Υπήρχαν πλέον βάσιμα επιχειρήματα ότι στο εσωτερικό του εγκεφάλου μας -καθώς και των περισσότερων ανώτερων θηλαστικών- υπάρχει όντως μια ειδική ομάδα νευρώνων, η οποία ενεργοποιείται όποτε ανιχνεύουν κάποια κινητική μεταβολή ή γενικότερα κάποια νέα ψυχοκινητική ενέργεια που πραγματοποιείται είτε από το ίδιο το ζώο είτε από κάποιον άλλο οργανισμό.
Σύμφωνα με όλες τις μέχρι στιγμής πειραματικές παρατηρήσεις, οι νευρώνες-καθρέφτες ενεργοποιούνται όντως όχι μόνο όταν ο οργανισμός εκτελεί ο ίδιος μια σειρά κινητικών ή ακουστικών ενεργειών, αλλά και όταν απλώς βλέπει κάποιον άλλο οργανισμό να εκτελεί αυτές τις ενέργειες! Μάλιστα, στο περιοδικό «Science» δημοσιεύτηκαν πρόσφατα μελέτες που υποδεικνύουν ότι η δραστηριότητα των νευρώνων-καθρεφτών ρυθμίζεται από τη σχετική απόσταση από την οποία εκτελούνται οι ενέργειες που καταγράφονται από αυτούς. Από ό,τι φαίνεται, τουλάχιστον στους πιθήκους μακάκους, αυτά τα εσωτερικά «καθρεφτάκια» αντιδρούν διαφορετικά ανάλογα με το αν ο άλλος βρίσκεται μέσα ή έξω από τον «προσωπικό τους χώρο», και έτσι καθορίζουν έμμεσα τη συνολική συμπεριφορά του οργανισμού.
Κοντολογίς, αυτή η ειδική ομάδα νευρώνων βρίσκεται πιθανά πίσω από όλες σχεδόν τις εντυπωσιακές κοινωνικές, επικοινωνιακές και μαθησιακές ικανότητες των ανώτερων θηλαστικών, και ίσως να αποτελεί τη βιολογική βάση ή και την κινητήρια εγκεφαλική μηχανή για την ανάπτυξη των ανώτερων νοητικών και συμπεριφορικών ικανοτήτων αυτών των οργανισμών. Και ίσως για αυτό ορισμένοι από αυτούς τους ερευνητές, όχι όμως όλοι, προχώρησαν πρόσφατα σε ακόμη πιο τολμηρές εικασίες: όπως π.χ. ότι σε τέτοια φαινόμενα αμοιβαίων νευρωνικών κατοπτρισμών θα πρέπει να αποδοθούν οι ιδιαίτερες καλλιτεχνικές ή και κοινωνικοπολιτικές ικανότητες του είδους μας.